Interview

Schrijfster Guzel Jachina: ‘Sinds 24 februari besef ik in Rusland hoe angst werkt’

Guzel Jachina De nieuwe roman van deze vooraanstaande Russische schrijfster gaat over een groep hongerende weeskinderen in de Sovjet-Unie van 1923. Waarom schreef zij juist nú deze roman? „De Sovjet-geschiedenis wordt tot op de dag van vandaag voortgezet.”

Ook De trein naar Samarkand, de derde roman van Guzel Jachina (Kazan, 1977) gaat over een zwarte bladzijde uit de geschiedenis van de Sovjet-Unie. Stond in Zulajka opent haar ogen, het zowel internationaal als in eigen land bekroonde debuut van deze Russische schrijfster, de vervolging van de Tataren tijdens de collectivisatie van de landbouw in de jaren dertig centraal, en gaf ze in Wolgakinderen de door Stalin vervolgde Wolgaduitsers een gezicht, in De trein naar Samarkand vertelt ze het verhaal van een treinreis met vijfhonderd geëvacueerde weeskinderen, die tijdens de hongersnood in het Wolga-gebied van 1923 naar het voedselrijke zuiden worden gebracht. Het is een tocht vol ontberingen, die alles zegt over de wrede keerzijden van de communistische heilstaat, maar ook over zelfopoffering en menselijke goedheid.
CV
Guzel Jachina (Kazan, 1977) studeerde Vreemde Talen aan de Staatsuniversiteit van Tatarstan. In 1999 verhuisde ze naar Moskou, waar ze studeerde aan de School voor Film en zich specialiseerde in scenarioschrijven.
In 2014 debuteerde ze met de verhalenbundel Motylek . Een jaar later verscheen haar debuutroman Zulajka opent haar ogen, die werd bekroond met de Russische Big Book Literatuurprijs. Haar tweede roman Wolgakinderen verscheen in 2019. Van haar romans zijn wereldwijd meer dan 1 miljoen exemplaren verkocht.
Na de Russische invasie van Oekraïne publiceerde ze in internationale kranten een open brief waarin ze het geweld in Oekraïne veroordeelde.

Guzel Jachina: De trein naar Samarkand. (Esjelon na Samarkand) Vert. Arthur Langeveld. Querido, 514 blz. € 27,99
Jachina, die van Tataarse afkomst is en in Moskou woont, laat zich niet per Zoom interviewen, maar geeft de voorkeur aan een schriftelijk interview, in het Russisch. Om veiligheidsredenen, zoals blijkt.
‘De trein naar Samarkand’ is uw derde roman over een dramatische periode uit de Sovjet-geschiedenis. Waarom is die geschiedenis zo belangrijk voor u?
„De eerste decennia van de Sovjet-Unie waren onvoorstelbaar en geweldig tegelijk. Er bestond een onbaatzuchtig geloof in de opbouw van een betere wereld. Anderzijds waren het jaren van een onvoorstelbare wreedheid. Door me daarin te verdiepen, ervoer ik wat ontzetting en angst is.
„De trauma’s van die jaren zijn nog altijd niet verwerkt. Dat bleek eens te meer op 24 februari van dit jaar [het begin van de oorlog in Oekraïne, red.].
„Door over het Sovjet-verleden te schrijven kun je het huidige Rusland beter begrijpen. In mijn drie boeken verdiep ik me daarom in de generatie van mijn opa en oma, die zijn geboren in de jaren 1910 en 1920. In Rusland noemen ze die generatie ‘de zwijgenden’. Ze hebben de zwaarste decennia van de Sovjet-Unie overleefd en vertellen hun kinderen en kleinkinderen daar niets over.
„ Mijn opa van vaderskant werd in de jaren twintig samen met een groep andere hongerende zwerfkinderen per trein vanuit Kazan naar Toerkestan gestuurd. Zo overleefde hij de hongerdood in het Wolga-gebied. Over zo’n kindertrein gaat mijn roman. Een van mijn hoofdpersonages, het autistische jongetje Zagrejka, heb ik naar mijn opa vernoemd.”
Wat gebeurde er toen precies in het Wolga-gebied?
„Honderd jaar geleden werden de Krim, Kazachstan, West-Siberië, Oekraïne en het Wolga-gebied geteisterd door een massale hongersnood. Niet minder dan 40 miljoen mensen hadden geen eten. Hoeveel er toen zijn omgekomen weet nog altijd niemand, maar wetenschappers gaan uit van 5 miljoen.
„De voornaamste oorzaak van die hongersnood waren de bolsjewieken, die meedogenloos de graanvoorraad van de boeren in beslag namen om het Rode Leger mee te kunnen voeden. In de Sovjet-geschiedschrijving is hierover gezwegen. Met mijn roman probeer ik die leegte te vullen.
„De trein naar Samarkand speelt zich af in 1923, een van de zwaarste jaren uit de Sovjet-geschiedenis. De burgeroorlog was net voorbij, het land verwoest, de productie stilgevallen. Er heerste al enige jaren massale hongersnood, miljoenen mensen waren omgekomen, overal was banditisme, er woedden epidemieën als tyfus en cholera, er was hyperinflatie. Een van de gevolgen daarvan waren de anderhalf miljoen zwerfkinderen, merendeels van boerenkomaf, van wie de ouders waren gestorven van de honger omdat de staat hun graan had afgepakt. Over die kinderen gaat De trein naar Samarkand. Het is een waargebeurd verhaal, gebaseerd op historische bronnen en memoires.”
Hoe ging dat transport in zijn werk?
„Begin jaren twintig werden hongerende kinderen uit het Wolga-gebied en de Oeral per trein geëvacueerd. De eerste trein vervoerde kinderen uit Moskou. Latere treinen brachten kinderen uit Sint-Petersburg en steden in het huidige Oekraïne naar Toerkestan. Eenmaal hersteld keerden ze na een jaar of twee jaar terug naar huis.
„De organisatie was in handen van het Centraal Comité onder leiding van Feliks Dzjerzjinski [het hoofd van de geheime politie, red.], terwijl datzelfde Centraal Comité verantwoordelijk was voor de inbeslagname van het graan bij de boeren en de daarmee gepaard gaande repressie. De paradox is dat de overheid enerzijds de boeren liet verhongeren en vermoordde en aan de andere kant hun kinderen redde. Precies die paradox belichaamt de hoofdpersoon van mijn roman, treincommandant Dejev.”
Waren de omstandigheden tijdens die reis net zo bar als u ze beschrijft?
„Ja, maar sowieso kun je je niet voorstellen dat honderd jaar geleden de straten van Russische steden en dorpen vol lagen met mensen die geen kracht meer hadden om op hun benen te staan. Mensen vermoordden elkaar om aan eten te komen, ze aten leem en takken, werden letterlijk gek van de honger, moeders wierpen hun pasgeboren baby’s voor vertrekkende treinen om ze op die manier de hongerdood te besparen. Het was heel gewoon dat kinderen op straat opgroeiden en altijd honger hadden.
„Toch wilde ik mijn lezers niet onderdompelen in horror en tragedie. Daarom bedacht ik een vertelvorm die je het verhaal in kon sleuren en je tegelijkertijd zo nu en dan aan het lachen maakte. Zo kwam ik uit bij het genre van het reisverhaal, met veel avonturen, een liefdesgeschiedenis, humorvolle beschrijvingen van de kinderwereld en een soms cinematografische aanpak. Daarbij wilde ik laten zien dat die zwerfkinderen ondanks alle ontberingen een ongekende levenslust hadden.”
Waarom wil Dejev zoveel mogelijk kinderen meenemen?
„Dejev is zowel een moordenaar als een redder. Een moordenaar tegen wil en dank en een redder uit eigen wens. Door de ironie van het lot moet hij van hogerhand hongerende weeskinderen redden, die dakloos zijn geworden door zijn schuld. De hele reis wil hij zichzelf bewijzen dat hij nog een mens is. Hij heeft zich daartoe de taak gesteld eten voor die kinderen te zoeken en ze te genezen van de cholera. Maar tegelijkertijd maken zijn trauma’s hem nog net niet gek.
„Dejev belichaamt twee kanten van het Sovjet-regime, het duistere en het lichte. Zoals hij – die boeren ombracht omdat ze hun graanbelasting niet wilden betalen, die in de Goelag had gewerkt, die de hele repressieve politiek van de bolsjewieken belichaamde – waren er in de Sovjet-Unie legio anderen. Het moeilijkst te begrijpen is dat ze niet zwart of wit waren, maar zwart en wit.”
Een andere hoofdpersoon is commissaris Belaja, een rechtlijnige bolsjewiek. Is zij het symbool van al die fanatici zonder empathie?
„Belaja is in alles de tegenpool van de zachtaardige Dejev. Maar bovenal is ze een professionele strijder tegen de honger en heeft ze duizenden levens gered. Compromisloze mensen zoals zij kwamen in de beginjaren van de Sovjet-Unie heel vaak voor. De Sovjet-ideologie was per definitie een religie en bracht dienovereenkomstig fanatieke volgelingen voort.”
Lijkt de Sovjet-Unie die u beschrijft op het Rusland van Poetin?
„Mijn eigen generatie is al dan niet onder dwang opgevoed door degenen die de totalitaire machine van de Sovjet-Unie hebben opgebouwd. Daarom lijden mijn leeftijdgenoten onder dat verleden. De generatie van mijn grootouders heeft haar traumatische ervaringen aan ons doorgegeven: de angsten, de complexen, de overlevingsmechanismen in een staat die op allerlei manieren probeert om zijn eigen bevolking te onderdrukken en te vernietigen. Die hele ‘rijkdom’ heeft de huidige generatie van zestigers, vijftigers en veertigers als erfenis ontvangen. Het is onmogelijk om ons in een ruk daarvan te bevrijden, want ze zit in ons bloed. We kunnen alleen leren ermee te leven om ons er geleidelijk, generatie na generatie, van los te maken. Dat lukt ons in Rusland heel aardig. Waarom zijn er de afgelopen jaren anders tientallen uitstekende historische romans verschenen?”
Is in Rusland het geweld teruggekeerd?
„Vandaag de dag begrijp ik de Sovjet-tijd veel beter dan een half jaar geleden. Ik besef nu hoe angst werkt, hoe het mechanisme op gang wordt gebracht waarmee je jezelf psychisch kunt beschermen tegen de werkelijkheid.”
Is dat ook de reden waarom u zich alleen per e-mail laat interviewen?
„Jazeker, net zoals miljoenen van mijn landgenoten leef ik al een half jaar in een oceaan van emoties. Niet eerder hebben politieke ontwikkelingen zo’n verpletterende indruk op me gemaakt als nu. Terwijl ik de perestrojka en glasnost heb meegemaakt, het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, de nationalistische beweging in Tatarstan, de democratische hervormingen en de hyperinflatie. Maar niet eerder ben ik zo door iets geshockeerd als door die ochtend van 24 februari 2022. Sindsdien is mijn leven onherroepelijk veranderd, zoals ook dat van miljoenen anderen in Oekraïne, Belarus en Rusland. Sommigen realiseren zich dat tot op vandaag niet en proberen krampachtig hun vroegere leven voort te zetten. Maar het is nu eenmaal gebeurd! We zitten op het wiel van de geschiedenis dat ons naar het onbekende voert. En tegelijkertijd bevinden we ons in een eindeloze emotionele storm, waar we maar niet aan kunnen wennen. Zelf woon ik in Moskou, maar ik voel duidelijk wat er enkele honderden kilometers verderop in de gevechtszone gebeurt. Het verandert me en niet op een positieve manier.
„Ik reageer per e-mail op uw vragen omdat ik objectieve antwoorden wil geven en niet in beslag genomen wil worden door tegenstrijdige emoties. In een live-gesprek is zoiets moeilijk. Daarbij komt dat ik de wetten van mijn land niet wil schenden. Begin maart is hier een wet aangenomen die het verspreiden van nepnieuws over de activiteiten van het Russische leger en het in diskrediet brengen van dat leger strafbaar stelt. Je kunt er vijftien jaar gevangenisstraf voor krijgen. Die wet wordt actief toegepast. Daarom weeg ik ieder woord zorgvuldig.”
Voelt u zich in wat u schrijft belemmerd door het huidige regime?
„Na de publicatie van mijn romans werd er altijd wel kritiek op geleverd: ik zou de geschiedenis vervalsen, de minder goede momenten uit het verleden zwart maken. Maar desondanks heb ik nooit last gehad van censuur. Sterker nog, een van mijn romans is zelfs verfilmd en in april 2020 op de staatstelevisie uitgezonden.”
Dus de Sovjet-Unie is niet terug?
„De Sovjet-geschiedenis eindigde niet met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, maar wordt tot op de dag van vandaag voortgezet. In Rusland leven we in wezen in een staat die honderd jaar geleden is opgericht. De Sovjet-Unie was een totalitaire staat, het hedendaagse Rusland een autoritaire. Maar in beide gevallen is sprake van een sterke, almachtige staat tegenover de kleine, rechteloze mens.”