De vrije kozak

Ilya  Repin                         Antwoord van de Zaporozhian Kozakken aan Sultan Mehmed IV (1880-1891), Russisch Staatsmuseum Sint-Petersburg. (1880-1891)

Oekraïners willen met "de vrije kozak" op Repins bovenstaand  schilderij : ‘Kus onze reet’  ook onafhankelijkheid in de kunst

Van ‘Russian warship, go fuck yourself!’ , het laten zinken van de Moskva naar Ilja Repins schilderij over onbuigzame kozakken is een kleine stap.

Welke smerige belediging kunnen we bedenken voor de man die denkt ons te kunnen overheersen? Dat de kerels op het schilderij samen lol hebben om scheldwoorden te verzinnen, spat van het doek af. De mannen zijn kozakken, dat zie je bijvoorbeeld aan de man in het midden die achterover leunt, zodat je goed zijn typisch kozakse gladgeschoren schedel kan zien – kaal op één lange pluk haar na, een tsjoeb, zoals zo’n kozakkenlok heet. Deze Oekraïense steppekrijgers verzamelen zich rond een schrijver die alle verwensingen noteert, in de open lucht, in hun kamp op een eilandje bezuiden de stroomversnellingen in de rivier de Dnjepr, nu deel van Oekraïne. De plek van hun legerkamp, voorbij – ‘za’ in het Oekraiens – de stroomversnellingen – ‘porozje’ – gaf deze vrijbuitende ruiterkrijgers in het ‘Wilde Zuiden’ ten noorden van de Krim hun naam: de Zaporozje-kozakken.

Dit schilderij van de Oekraïens-Russische schilder Ilja Repin uit 1891 met de titel De Zaporozje-kozakken schrijven een brief aan de Turkse sultan is uitgegroeid tot een icoon van de nationale identiteit van hedendaagse Oekraïners. Het is hun ‘Nachtwacht’. Het schilderij met zeventiende-eeuwse kozakken verbeeldt het mythische idee van een vrij, democratisch en onafhankelijk Oekraïne, dat buigt voor niemand.
Dat begrijp je als je leest wat de kozakken op het schilderij schrijven naar aanleiding van een brief van sultan Mehmet IV, heerser van het Ottomaanse rijk, waaronder de Krim. Hij liet in 1676 deze Oekraïense kozakken per brief weten dat ze zich ‘zonder tegenstand’ moesten onderwerpen. Hij begon die eis met zijn gewichtige titels: „Ik de sultan, heer van de hoge poort, zoon van Mohammed, broer van de zon en de maan, kleinzoon van de stadhouder van God, heerser van de koninkrijken van Macedonië, Babylon, Jeruzalem, Groot- en Klein-Egypte” enzovoorts.
Het schilderij verbeeldt het mythische idee van een onafhankelijk Oekraïne, dat buigt voor niemand
De kozakken, orthodoxe christenen, antwoordden: „Jij Turkse duivel, [...] Wat voor een ridder ben jij [...] als je met je blote kont niet eens een egel kunt doden. Wat de duivel schijt eet je leger op. Jij klootzak, jij zult geen Christenzonen aan je onderwerpen. Wij zijn niet bang van je leger, we zullen je bevechten te land en ter zee, jij hoerenjong. Jij Babylonische keukenjongen, [...] varkenshoeder van Groot- en Klein-Egypte [...] nar van de hele wereld [...] angel in onze penis. Varkenskop, paardenkont, slagershond, ongedoopte wenkbrauw, neuk je moeder. Aldus verklaren wij, Zaporozje-kozakken, jij gladjanus. Je bent niet eens in staat de varkens van de Christenen te hoeden. Nu gaan we ophouden. De datum kennen we niet want we hebben geen kalender. De maan staat aan de hemel, het jaar is des heren en we leven op dezelfde dag als jij. Kus onze reet.”

Dat doet denken aan de Oekraïense grensbewakers, die „Russian warship, go fuck yourself” antwoordden, toen Russen met een oorlogschip het Oekraïense Slangeneiland in de Zwarte Zee wilden aanvallen op 24 februari jongstleden. Ze handelden in de geest van de Zaporozje-kozakken. Het go-fuck-yourself- antwoord werd online snel een anti-oorlogsmeme. Vaak met de tekst op Repins kozakkenschilderij geplakt. Of op een foto die Oekraïense soldaten van zichzelf hadden gemaakt, waarbij ze de opstelling naspeelden van Repins schilderij, met de titel ‘Oekraïense kozakken sturen een brief aan Poetin’. Wat in die brief staat laat zich raden. De Repin-remakefoto, ook een online hit, stamt uit 2014 toen Oekraïense soldaten in het geweer kwamen tegen Russen bij de annexatie van de Krim en een deel van de Donbas regio.

Oekraïense Rembrandt
Repin kwam op het idee het kozakkenschilderij te maken toen hij rond 1870 las over de ‘herontdekte’ sultanbrief en het antwoord. Beide zijn verzinsels, denken experts, die in Repins tijd opdoken omdat romantisch nationalisme toen in de mode was. De belangstelling voor nationale historie en folklore bloeide op. Zo had de Oekraïens-Russische schrijver Nikolaj Gogol in die tijd succes met een verhaal over een Zaporozje-kozakkenleider, Taras Boelba. Voor Gogol en tijdgenoten, zoals Repin, waren kozakken Russen.
Vandaar dat het schilderij uit 1891 in die tijd ook niet gezien werd als de verzinnebeelding van de Oekraïense onafhankelijkheid, eerder een eerbetoon aan onoverwinnelijk groot-Rusland, dat voortdurend tegen de Turken vocht rond de Krim.

Vandaar ook dat tsaar Alexander III het schilderij kocht van Repin, die ‘de Rembrandt van Rusland’ werd genoemd. Het doek van 2 × 3,5 meter hangt nu in het Russisch Museum in Sint Petersburg.

(Een door Repin gemaakte tweede versie hangt in het Oekraïens Museum in Charkov, en is veilig weggeborgen toen de Russen de stad aanvielen.)
Russische kunstcritici vonden destijds de kozakkenbrief als onderwerp te licht, te kluchtig voor serieuze kunst.

De Amerikaanse criticus en avant-garde-pleitbezorger Clement Greenberg hekelde Repin nog in 1939: die maakte volgens hem ‘kitsch’ waar boerenkinkels van hielden.

De romantische aandacht uit zijn tijd voor volkse tradities is ook te zien in details op Repins schilderij. Hij bestudeerde Kozakse cultuuruitingen. Zo ligt er een kobza of bandura op de schoot van de kozak met ontbloot bovenlijf. Dat is een soort luit, sinds de kozakkentijd het nationale instrument, zoals ook de kozakkendans, de hopak, nog altijd dé Oekraïense volksdans is. De wapens van de kozakken zijn rijk folkloristisch versierd, net als hun kleren. Uiterst links op het doek staat een man met een jas vol blauwe borduursels. Oekraïense geborduurde hemden (vyshyvanka) en kleren zijn nog steeds gewilde mode-items: zo droeg koningin Máxima op Sint Eustatius een jurk in die stijl van de Oekraïense ontwerpster Vita Kin. En de jonge bandleden van de Oekraïense inzending voor het Songfestival, Kalush Orchestra, onderbreken hun verzet tegen de Russen om te zingen in traditioneel textiel (inclusief een tapijt) in een decor vol folkloristische motieven.

De vraag blijft hoe Repins vooral voor Russen bestemd kozakkenschilderij uitgroeide tot een modern Oekraïens vrijheidssymbool. Dat kan niet alleen komen doordat links op het doek, opgerold als vaandel, Oekraïnes blauw-gele vlag te zien is. Het is misschien het best uit te leggen door te beginnen bij het tegendeel van de vrije kozak: de onvrije Rus, gekneveld door tsaar en lijfeigenschap – die ook door Repin is geschilderd, zelf zoon van een vrijgemaakte Oekraïense lijfeigene.
Het gaat om Repins schilderij De Wolgaslepers uit 1871. Daarop zien we een stoet van elf sombere, haveloze kerels, die voor eeuwig lijken vast te zitten aan de sleeplijn, hun lot. Ze trekken gedwee een schip voort op de Wolga.
Voor Ruslandkenner Hubert Smeets symboliseert dit schilderij „bij uitstek de onvrije Rus, volgzaam, gewend aan orders van boven af, de knoet. Die cultuur is er nog steeds, onder Poetin. Er is in Rusland niet zoiets als een civic society, met vrije burgers.” In Oekraïne wel, zegt Smeets. „Mede door de traditie van de vrije kozakken is daar een opener samenleving, met een gezondere, democratische verhouding tussen burger en staat.” Repins kozakkenschilderij staat voor Smeets symbool voor het moderne, democratische Oekraïne, zoals hij onlangs ook vertelde tijdens een Haagsch College in Nieuwspoort.
Mede door de traditie van de vrije kozakken is er in Oekraïne een opener samenleving, met een gezondere, democratische verhouding tussen burger en staat